Πολύ πριν από την εμφάνιση της άνοιας, υπάρχουν ενδείξεις για αυξημένη δραστηριότητα του ανοσοποιητικού συστήματος του εγκεφάλου. Ερευνητές από το DZNE και το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Βόννης (UKB) καταλήγουν σε αυτό το συμπέρασμα βάσει μελέτης σε περισσότερους από 1.000 ηλικιωμένους ενήλικες. Για το σκοπό αυτό, μετρήθηκαν διάφορες πρωτεΐνες στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό: Χρησίμευσαν ως βιοδείκτες που υποδεικνύουν φλεγμονώδεις διεργασίες του νευρικού συστήματος. Όπως προέκυψε, ορισμένα από αυτά τα μόρια φαίνεται να αποτελούν μέρος ενός προγράμματος ελέγχου βλαβών του ανοσοποιητικού συστήματος, το οποίο θα μπορούσε να είναι χρήσιμο για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Τα αποτελέσματα της μελέτης δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Neuron.
Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει φανερό ότι το ανοσοποιητικό σύστημα του εγκεφάλου και οι σχετικές φλεγμονώδεις διεργασίες – γνωστές και ως “νευροφλεγμονή” – συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη της νόσου Αλτσχάιμερ. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό, οι επιστήμονες ανέλυσαν διάφορους ανοσολογικούς βιοδείκτες που χαρακτηρίζονται από καλή ανιχνευσιμότητα στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό και αναπαραγώγιμα αποτελέσματα. “Ήταν ήδη γνωστό ότι οι δείκτες αυτοί υποδεικνύουν ανοσολογικές διεργασίες στο πλαίσιο της νόσου Αλτσχάιμερ. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο οι δείκτες αυτοί σχετίζονται με τον όγκο του εγκεφάλου, τις γνωστικές επιδόσεις και άλλες παραμέτρους δεν είχε μελετηθεί τόσο διεξοδικά όσο τώρα”, εξηγεί ο καθηγητής Michael Heneka, ο οποίος ηγήθηκε της παρούσας μελέτης κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας θητείας του στο DZNE και στο UKB. Από τις αρχές του τρέχοντος έτους είναι διευθυντής του Κέντρου Συστημικής Βιοϊατρικής του Λουξεμβούργου.
“Διαπιστώσαμε ότι ορισμένοι από αυτούς τους φλεγμονώδεις δείκτες είναι εμφανείς ακόμη και όταν δεν υπάρχουν ακόμη συμπτώματα άνοιας”, λέει ο Heneka. “Με βάση τα δεδομένα που έχουμε μέχρι στιγμής, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον χρόνο εμφάνισης σε αυτό το σημείο. Αλλά η εκτίμησή μου είναι ότι είναι τουλάχιστον δέκα έως είκοσι χρόνια”.
Εκτεταμένη βάση δεδομένων
Αφετηρία για τις έρευνες αποτέλεσαν τα δεδομένα της λεγόμενης μελέτης DELCODE, στο πλαίσιο της οποίας το DZNE ερευνά την άνοια και το προκαταρκτικό της στάδιο σε συνεργασία με διάφορα πανεπιστημιακά νοσοκομεία σε ολόκληρη τη Γερμανία. Το τρέχον πρόγραμμα μελέτης περιελάμβανε ευρήματα από περίπου 300 γυναίκες και άνδρες, όλοι άνω των 60 ετών. Η ομάδα αυτή περιελάμβανε γνωστικά φυσιολογικούς ενήλικες, άτομα με προβλήματα μνήμης διαφορετικού βαθμού σοβαρότητας, καθώς και άτομα με άνοια τύπου Αλτσχάιμερ. Δείγματα εγκεφαλονωτιαίου υγρού και τυποποιημένα τεστ μνήμης ήταν διαθέσιμα από όλους τους συμμετέχοντες στη μελέτη, ενώ από τους περισσότερους ελήφθησαν μαγνητικές εικόνες του εγκεφάλου. Για κάθε συμμετέχοντα στη μελέτη, τα δεδομένα περιλάμβαναν την αρχική εξέταση και τουλάχιστον μία παρακολούθηση ένα έτος αργότερα. Για ορισμένα άτομα, τα ευρήματα περιλάμβαναν πολλαπλές παρακολουθήσεις σε διάστημα έως και πέντε ετών.
Εντυπωσιακό ακόμα και χωρίς άνοια
“Υπάρχουν καθιερωμένοι βιοδείκτες για το αμυλοειδές και το tau. Πρόκειται για πρωτεΐνες που συσσωρεύονται στον εγκέφαλο στη νόσο Αλτσχάιμερ και μπορούν επίσης να ανιχνευθούν στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό. Τα επίπεδά τους συνήθως μεταβάλλονται ακόμη και πριν εμφανιστούν τα συμπτώματα της άνοιας, γεγονός που θεωρείται σημάδι διεργασιών για νευρωνική βλάβη. Θέλαμε να μάθουμε αν οι φλεγμονώδεις δείκτες ανταποκρίνονται με παρόμοιο τρόπο”, λέει ο δρ Frederic Brosseron, επιστήμονας στο DZNE και ένας από τους πρώτους συγγραφείς της τρέχουσας δημοσίευσης στο περιοδικό “Neuron”. “Πράγματι, διαπιστώσαμε ότι οι περισσότεροι φλεγμονώδεις δείκτες είναι αυξημένοι, ιδίως όταν ένας δείκτης νευρωνικής βλάβης είναι αυξημένος. Αυτό ισχύει ακόμη και όταν τα άτομα αυτά δεν εμφανίζουν ακόμη συμπτώματα άνοιας. Έτσι, οι φλεγμονώδεις δείκτες που καταγράψαμε είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι για τη μελέτη της νευροφλεγμονής σε πρώιμα στάδια της νόσου”.
Στοιχεία για τη νευροπροστασία
Δύο από αυτούς τους δείκτες συγκεκριμένα — πρωτεΐνες που ανήκουν στην “οικογένεια υποδοχέων ΤΑΜ” — φαίνεται να συνδέονται με ένα πρόγραμμα ελέγχου της βλάβης. Σε συμμετέχοντες στη μελέτη με ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα αυτών των δεικτών, ο όγκος του εγκεφάλου ήταν συγκριτικά μεγάλος και οι γνωστικές λειτουργίες μειώνονταν πιο αργά με την πάροδο του χρόνου. Για να επαληθεύσει αυτά τα ευρήματα, η ομάδα του Heneka αξιολόγησε δεδομένα από μια ομάδα μελέτης του Κέντρου ACE Alzheimer της Βαρκελώνης με περισσότερους από 700 ενήλικες, πρέπει από αυτούς με ήπια γνωστική εξασθένηση. Αυτή η ανάλυση επιβεβαίωσε τα αποτελέσματα από τη μελέτη DELCODE ήταν.
“Οι φλεγμονώδεις διεργασίες δεν είναι αυτές καθαυτές κακές, αλλά μάλλον μια φυσιολογική, προστατευτική αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος σε απειλητικά ερεθίσματα, ιδίως στην αρχή. Δεν πρέπει όμως να διαρκούν πολύ, επομένως πρέπει να ρυθμίζονται”, λέει η Heneka. Οι πρωτεΐνες της οικογένειας ΤΑΜ είναι γνωστό ότι επηρεάζουν τις ανοσολογικές αποκρίσεις και προάγουν τη διάθεση των κυτταρικών αποβλήτων, εξηγεί. “Η υποστήριξη αυτής της προστατευτικής λειτουργίας θα ήταν μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση για τη φαρμακευτική έρευνα. Σε αυτό το σημείο βλέπω δυνατότητες εφαρμογής των δεικτών που έχουμε εντοπίσει. Για την έγκαιρη ανίχνευση της άνοιας στην περίθαλψη ρουτίνας, η μέτρηση αυτών των δεικτών είναι πολύ περίπλοκη. Όταν όμως δοκιμάζονται νέα φάρμακα σε κλινικές δοκιμές, υπάρχουν άλλες τεχνικές επιλογές. Στις δοκιμές, χρειάζονται δείκτες για να αξιολογηθεί κατά πόσον οι παρεμβάσεις λειτουργούν και κατά πόσον τα δοκιμαζόμενα φάρμακα είναι αποτελεσματικά. Οι δείκτες ΤΑΜ θα μπορούσαν να είναι πολύ χρήσιμοι για το σκοπό αυτό”.