Ο Δρ. Στέφανος Χανδακάς MD MBA PhD, Μαιευτήρας, Γυναικολόγος, Ενδοσκοπικός Ιατρός Αναπαραγωγής, Πρόεδρος ΔΣ Νοσοκομείου Μητέρα, HHG Group, Πρόεδρος και Ιδρυτής της HOPEgenesis, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, μας μιλά για το μείζον ζήτημα του δημογραφικού και φυσικά για τις εξελίξεις γύρω από την εξωσωματική γονιμοποίηση και τον ρόλο της στη λύση του δημογραφικού.
Συνέντευξη: Μάρθα Φραγκάκη
Δείτε τι μας είπε:
-Η Ελλάδα βρίσκεται σε έντονο καθοδικό ρυθμό μείωσης του πληθυσμού της από το 2011. Πού πιστεύετε πως οφείλεται το γεγονός αυτό; Οι συνέπειες που προκύπτουν από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της χώρας μας σίγουρα έχουν κοινωνικό και οικονομικό χαρακτήρα.
Από το 2011 και μετέπειτα, ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται σταδιακά. Την τελευταία δεκαετία η συνολική μείωση αγγίζει το 3,5%, ενώ εάν λάβουμε υπόψη την τελευταία εικοσαετία (2001-2021) η πτώση ανέρχεται σε περίπου 5%. Σύμφωνα με τις προβλέψεις της Eurostat, ο πληθυσμός αναπόφευκτα θα συνεχίζει να μειώνεται, φτάνοντας τα 8,5 με 9 εκατομμύρια του 2050 και τα 7,8 εκατομμύρια έως το 2100.
Η οικονομική κρίση έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε αυτήν τη δημογραφική πραγματικότητα, ως προς τη δυσκολία εύρεση εργασίας, κάλυψης των εξόδων εγκυμοσύνης, κάλυψης των εξόδων που συνοδεύουν ένα παιδί κατά την ανατροφή του. Ενδεικτικά να πω ότι κατά τη διάρκεια 2011 – 2017, περίπου 500.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν την χώρα μας για ένα καλύτερο μέλλον, εκ των οποίων (βάσει στοιχείων ΣΕΒ) το 65,1% ήταν στην κρίσιμη αναπαραγωγική ηλικία των 25-44 ετών.
Επιπλέον, οι νέες γενιές γονιών αποφασίζουν πολύ αργά τη δημιουργία οικογένειας και απόκτησης ενός παιδιού. Στην Ελλάδα η μέση ηλικία απόκτησης παιδιού είναι 30.7 έτη (πηγή Eurostat). Επιπροσθέτως, ένα φαινόμενο που αντιμετωπίζω πολύ συχνά ως ιατρός αναπαραγωγής είναι οι γυναίκες που με επισκέπτονται για την απόκτηση του πρώτου τους παιδιού μετά την ηλικία των 40 ετών. Τα στατιστικά υποδεικνύουν ότι το 1985, μόλις μια στις 100 γυναίκες έκανε παιδί σε ηλικία άνω των 40 ετών, ενώ το 2020 το ποσοστό αυτό είχε φτάσει το 8,4%, όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος για το 2020 ήταν 5,5%. Και σήμερα, 2024, αυτό το ποσοστό έχει αυξηθεί σημαντικά.
Όλα αυτά δυστυχώς επιβεβαιώνουν το σενάριο της δημογραφικής πορείας του πληθυσμού της χώρας μας. Εκτός από την αλματώδη μείωση, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και την ηλικιακή δομή του πληθυσμού, καθώς αναμένεται το 36% των κατοίκων να είναι άνω των 65 ετών. Όλοι μπορούμε να αντιληφθούμε λοιπόν, τι επιπτώσεις έχει αυτό σε όλους τους τομείς της ζωής μας, όπως η κοινωνική πολιτική, η οικονομία, οι συντάξεις και η εκπαίδευση.
-Πώς βλέπετε το μέλλον σχετικά με το δημογραφικό ζήτημα; Θεωρείτε πως υπάρχει σωστή συνεργασία Κράτους – Κοινωνίας και Ιδιωτικού τομέα, ώστε να βρεθούν αποτελεσματικές λύσεις;
Είναι σαφές ότι το πολυπαραγοντικό ζήτημα του δημογραφικού δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί με μεμονωμένες κινήσεις, αλλά με συλλογική ουσιαστική προσπάθεια από τη σύμπραξη Δημοσίου και Ιδιωτικού φορέα, ακαδημαϊκών και της Κοινωνίας των Πολιτών στη διαμόρφωση ενός πλαισίου κοινής δράσης με σκοπό της αντιμετώπισή του και τη στήριξη της οικογένειας στην Ελλάδα.
Η προσπάθεια αυτή θα πρέπει να βασιστεί σε 5 κύριους πυλώνες, ώστε μακροχρόνια να αποφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα στην δημογραφία της Ελλάδας:
- Ενίσχυση του μόνιμου πληθυσμού
- Κίνητρα επιστροφής Ελλήνων, το λεγόμενο “Brain Gain”
- Μεταναστευτικό και σωστή ενσωμάτωση προσφύγων και μεταναστών
- Ενεργός γήρανση
- Αλλαγή του «αφηγήματος» – δεν θα χαλάσει το σώμα μας εάν κάνουμε παιδιά, μπορούμε να τολμήσουμε καριέρα και οικογένεια, δεν θα χάσουμε τα όνειρά μας λόγω των παιδιών.
-Το 18-20% του συνολικού πληθυσμού στην Ελλάδα αντιμετωπίζει προβλήματα γονιμότητας. Βάσει αυτού θεωρείτε πως η εξωσωματική γονιμοποίηση μπορεί να παίξει κομβικό ρόλο στην λύση του δημογραφικού ζητήματος;
Δεδομένου ότι το 18-20% του συνολικού πληθυσμού στην Ελλάδα αντιμετωπίζει προβλήματα γονιμότητας, θα έλεγα ότι και η εξωσωματική γονιμοποίηση παίζει σημαντικό ρόλο στην υπογεννητικότητα και αποτελεί μέρος της ενίσχυσης του μόνιμου πληθυσμού της χώρας μας. Μία ενδεχόμενη περαιτέρω κρατική ενίσχυση των ζευγαριών που θέλουν, αλλά αδυνατούν να κάνουν παιδιά λόγω προβλημάτων γονιμότητας θα μπορούσε να έχει άμεσο όφελος σε περίπου 10.000 ζευγάρια, όπως γίνεται αντίστοιχα στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Συγκεκριμένα, η κρατική ενίσχυση των ζευγαριών σήμερα είναι ότι, μετά από ενδελεχή έλεγχο από τον φορέα ΕΟΠΥΥ για να κριθούν ότι δικαιούνται εξωσωματική, καλύπτονται μόνο για την φαρμακευτική τους αγωγή, λαμβάνοντας ένα κουπόνι της τάξεως των 300€. Αυτό είναι ένα πολύ χαμηλό ποσό για την ενίσχυσή τους, όταν η στήριξη στις περισσότερες χώρες είναι πλήρης. Μία πρόταση, επομένως, μέσης προσέγγισης συγκριτικά με την Ευρωπαϊκή πραγματικότητα, είναι τα ζευγάρια που εγκρίνονται από τη διαδικασία του ΕΟΠΥΥ για την κάλυψη της φαρμακευτικής αγωγής, να λαμβάνουν κουπόνι αξίας 2.000€ τη φορά για 3 προσπάθειες εξωσωματικής γονιμοποίησης, το οποίο να το αξιοποιούν στις μονάδες IVF που επιθυμούν.
-Θέλετε να μας μιλήσετε για τις εξελίξεις που υπάρχουν στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής;
Σήμερα στην Ευρώπη, η Ελλάδα κατέχει ένα από́ τα υψηλοτέρα ποσοστά́ επιτυχίας με την εφαρμογή́ των πιο πρωτοποριακών τεχνικών έχοντας στο πλάι της την ελληνική́ νομοθεσία που είναι πλέον από́ τις πιο προοδευτικές. Η εξωσωματική́ γονιμοποίηση εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες μεθόδους, καινοτόμες τεχνικές και επιτεύγματα με την υποστήριξη της τεχνολογίας, κάνοντας τη διαδικασία περισσότερο απλή́ και λιγότερο περίπλοκη για τη γυναίκα, αυξάνοντας τα ποσοστά́ επιτυχίας. Τα τελευταία 2 χρόνια, η τεχνητή́ νοημοσύνη (artificial intelligence) και η μηχανική́ μάθηση (machine learning) αποτελούν τα νέα βασικά́ εργαλεία για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Σημαντικό́ είναι να αναφερθεί́, η ανάπτυξη του Time Lapse Imaging, που αποτυπώνει φωτογραφικά́ τα έμβρυα στα διάφορα στάδια της καλλιέργειάς τους στο εργαστήριο, με στόχο τη μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών τους. Ακόμη μια τέτοια καινοτομία είναι το αυτοματοποιημένο σύστημα κρυοσυντήρησης ωαρίων.
Επίσης, το PRP (πλάσμα αίματος πλούσιο σε αιμοπετάλια) είναι μια νέα και πολύ́ αποτελεσματική́ μέθοδος στην αντιμετώπιση της υπογονιμότητας. Το PRP ενδομήτριου μπορεί́ να ευνοήσει το πάχος του ενδομήτριου, αποτελώντας μία θεραπευτική́ πρόταση για το λεπτό́ ενδομήτριο, καθώς το επαρκές πάχος είναι ένας βασικός παράγοντας για την εμφύτευση των εμβρύων και την εγκυμοσύνη. Το PRP ωοθηκών ή αλλιώς η Αναζωογόνηση Ωοθηκών (Ovarian Rejuvenation) είναι μια νέα και αξιόλογη διαδικασία που προσφέρει στα ζευγάρια που επιθυμούν να αποκτήσουν βιολογικό́́ παιδί́, αντί́ της δωρεάς ωαρίων. Ακόμα, ο προεμφυτευτικός γενετικός έλεγχος (pre-implantation genetic screening, PGS) απευθύνεται σε γυναίκες ηλικίας άνω των 35 ετών, καθώς το ποσοστό́ των χρωμοσωμικών ανωμαλιών στα έμβρυα αυξάνει όσο αυξάνει η ηλικία των γυναικών. Σημαντικό́ επίτευγμα έχει σημειωθεί́ σε ό,τι αφορά́ στην ελάττωση της ποσότητας ορμονών και του αριθμού́ των χορηγουμένων ενέσεων, όπως ο τροποποιημένος φυσικός κύκλος – minimal stimulation in vitro fertilization ή Mini IVF που παρέχει υψηλά́ ποσοστά́ επιτυχίας, ενώ́ χρησιμοποιεί́ σημαντικά́ λιγότερη φαρμακευτική́ αγωγή́. Φαίνεται λοιπόν πως η τεχνολογία έχει ιδιαίτερη επιρροή́ και στον κλάδο της Υποβοηθουμένης Αναπαραγωγής, η οποία τείνει να εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου.
-Ως ιδρυτής της HOPEgenesis πείτε μας λίγα λόγια για τις δράσεις του γνωστού οργανισμού της Κοινωνίας των Πολιτών και τα σχέδιά σας για το μέλλον.
Η HOPEgenesis είναι μία αστική μη κερδοσκοπική εταιρία που ιδρύθηκε το 2015 και δραστηριοποιείται στον τομέα της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, με αποστολή την καταπολέμηση της υπογεννητικότητας, τη στήριξη της οικογένειας και την εύρεση λύσεων για το δημογραφικό ζήτημα στην Ελλάδα.
H HOPEgenesis αυτή τη στιγμή δραστηριοποιείται σε περισσότερες από 450 απομακρυσμένες περιοχές (ακριτικά νησιά και δυσπρόσιτα χωριά), συνεργάζεται με 24 ιατρικά κέντρα σε Αθήνα και επαρχία (δημόσια και ιδιωτικά), και η ιατρική της ομάδα αποτελείται από περισσότερους από 50 εθελοντές ιατρούς, μαίες και άλλους επαγγελματίες υγείας, που βρίσκονται σε 15 διαφορετικά μέρη της Ελλάδας.
Μέχρι σήμερα περισσότερες από 800 οικογένειες έχουν ωφεληθεί από το πρόγραμμα σε περιοχές που για περισσότερα από τρία έως πέντε χρόνια υπήρχαν είτε ελάχιστες έως μηδενικές γεννήσεις, είτε μεγάλο αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύεται άμεσα και ο οικονομικός και κοινωνικός ιστός των περιοχών αυτών.
Σύμφωνα με μελέτη του Κέντρου Αειφορίας (Center for Sustainability and Excellence) που αφορά στο έργο της HOPEgenesis για το 2021:
- Για κάθε 1€ που δέχεται η HOPEgenesis ως χορηγία-δωρεά δημιουργείται κι επιστρέφεται αξία 5,69€ για την κοινωνία με επιπρόσθετα κοινωνικό-οικονομικά οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες.
- Το οικονομικό αποτύπωμα της συνολικής δραστηριότητας της HOPEgenesis για την κοινωνία ανέρχεται σε 2.660.000€.
Η αποστολή της HOPEgenesis πραγματοποιείται μέσα από τους παρακάτω πυλώνες:
- Υιοθεσίες ακριτικών περιοχών και απομακρυσμένων νησιών: καλύπτοντας όλα τα έξοδα κύησης, τοκετού, μεταφοράς και διαμονής των εγκύων σε συνεργαζόμενα νοσοκομεία και ιατρικά κέντρα. Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων και οι γυναίκες-κάτοικοι έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε ιατρικές-μαιευτικές υποδομές. Σκοπός της HOPEgenesis είναι όλες οι γυναίκες να έχουν ίσα δικαιώματα απέναντι στη μητρότητα, ανεξάρτητα από τον τόπο κατοικίας τους και την οικονομική τους κατάσταση
- Παροχή υπηρεσιών θεραπείας υπογονιµότητας (IVF): καλύπτοντας τα έξοδα θεραπειών ivf για τις γυναίκες που επιθυμούν να κυοφορήσουν αλλά αντιμετωπίζουν προβλήματα γονιμότητας. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται ήδη σε 28 νησιά και στους Δήμους Ζαγορίου, Αγράφων, Πωγωνίου, Ζίτσας και Αργιθέας.
- Απομακρυσμένη ιατρική παρακολούθηση ωφελούμενων: επιτυγχάνεται μέσω εξελιγμένων και πρωτοπόρων ιατρικών συσκευών Bluetooth και μιας ειδικά διαμορφωμένης πλατφόρμας, ώστε να εξασφαλίζεται η ασφάλεια των εγκύων και των μωρών τους ανά πάσα στιγμή.
- Κέντρα απασχόλησης παιδιών προσχολικής ηλικίας και βρεφονηπιακοί σταθμοί:ίδρυση, κατασκευή και επάνδρωση κέντρων απασχόλησης παιδιών προσχολικής ηλικίας και παιδικών σταθμών στις περιοχές δράσης της HOPEgenesis.
- Διεξαγωγή ερευνών:με σκοπό την τεκμηρίωση και στοιχειοθέτηση του ζητήματος της υπογεννητικότητας, η HOPEgenesis αναθέτει σε μεγάλα Ακαδημαϊκά Ιδρύματα την εκπόνηση μελετών. Ερευνά και τεκμηριώνει το μείζον θέμα της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα.
- Διοργάνωση ημερίδων και συνεδρίων: με σκοπό την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση (raise awareness) και εκπαίδευση φορέων, καθώς και του γενικού πληθυσμού για το θέμα του δημογραφικού και τις επιπτώσεις του.
Σημαντική πρόσφατη συνεργασία που αξίζει να σημειωθεί είναι η συνεργασία με το Πολεμικό Ναυτικό (ΠΝ). Επίσης, τον Φεβρουάριο 2022 υπογράφηκε πρωτόκολλο συνεργασίας με την Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδας (ΚΕΔΕ) και την Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ), με στόχο τη διαμόρφωση ενός πλαισίου κοινών ενεργειών που αφορούν στην ανάπτυξη, υποστήριξη και υλοποίηση καινοτόμων δράσεων για την αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα και τη στήριξη της ελληνικής οικογένειας. Επιπλέον, αξιοσημείωτη είναι η συνεργασία με την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και η υλοποίηση του προγράμματος «Η Περιφέρεια Στερεά Ελλάδα ανά-γεννιέται», η οποία ανανεώθηκε για άλλη μία τριετία.
Σημειώνεται επίσης, ότι η HOPEgenesis βρίσκεται σε στενή επικοινωνία με το Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας με την κατάθεση των προτάσεών της, ώστε να συμβάλλει στη διαμόρφωση του Εθνικού Σχεδίου για το Δημογραφικό ζήτημα που αναμένεται να ανακοινωθεί.
Το όραμά μας είναι διττό. Από την μία θέλουμε να συμβάλλουμε ακόμα πιο διαδραστικά στη μείωση του αρνητικού αποτυπώματος του δημογραφικού ζητήματος στην Ελλάδα και από την άλλη να είμαστε δίπλα ουσιαστικά σε κάθε παιδί που γεννιέται είτε από το πρόγραμμά μας είτε όχι. Αυτό έχει να κάνει είτε με την δημιουργία παιδικών σταθμών όπου δεν υπάρχουν, για τη δημιουργική του απασχόλησή του και την περαιτέρω στήριξη των νέων γονιών, είτε τον εκσυγχρονισμό των σχολείων και την δημιουργία παιδικών χαρών, για να παραμείνει στον τόπο του και μέσα από πολυάριθμες άλλες δράσεις που σχεδιάζουμε για το μέλλον των παιδιών μας.
