Μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον καθηγητή του ETH Rafael Polanía απέδειξε για πρώτη φορά ότι οι αποφάσεις μας φαίνονται σωστές αν έχουμε συγκρίνει τις επιλογές όσο το δυνατόν πιο προσεκτικά – και αν έχουμε συνείδηση ότι το έχουμε κάνει. Αυτό απαιτεί την ικανότητα ενδοσκόπησης.
Η αγορά ενός μεταχειρισμένου αυτοκινήτου σε καλή τιμή είναι μια καλή αίσθηση. Αλλά η επιλογή ενός νόστιμου ντόνατ στο σούπερ μάρκετ που μοιάζει με νόστιμο, μας αφήνει γεμάτους αμφιβολίες. Άλλωστε, αποφασίσαμε να ακολουθήσουμε μια πιο υγιεινή διατροφή φέτος — οπότε δεν θα ήταν καλύτερα να αγοράσουμε ένα μήλο; Όλοι έχουμε βιώσει αυτό το συναίσθημα κάποια στιγμή: κάποιες αποφάσεις μας φαίνονται διαισθητικά σωστές, ενώ άλλες μας αφήνουν αμφιβολίες και μπορεί να μας κάνουν να αναθεωρήσουμε την αρχική μας επιλογή. Αλλά από πού προέρχεται αυτό το συναίσθημα;
Για πρώτη φορά, μια ομάδα ερευνητών του ETH Ζυρίχης και του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης με επικεφαλής τον καθηγητή του ETH Rafael Polanía διερεύνησε συστηματικά αυτό το ερώτημα. Οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν πειραματικά δεδομένα για να αναπτύξουν ένα υπολογιστικό μοντέλο που μπορεί να προβλέψει πώς ένα άτομο θα επιλέξει μεταξύ διαφορετικών επιλογών και γιατί μπορεί στη συνέχεια να αισθανθεί αυτοπεποίθηση ή αμφιβολία για την απόφαση που έλαβε.
“Χρησιμοποιώντας το μοντέλο μας, δείξαμε με επιτυχία ότι οι αποφάσεις είναι πιο πιθανό να νιώθουμε σωστές αν έχουμε επενδύσει σημαντική προσπάθεια προσοχής για να σταθμίσουμε τις διάφορες επιλογές και, επιπλέον, έχουμε συνείδηση ότι το έχουμε κάνει”, λέει ο Polanía, ο οποίος είναι επικεφαλής του Εργαστηρίου Νευροεπιστήμης Αποφάσεων στο ETH Zurich.
Κατά συνέπεια, η ικανότητα αμφισβήτησης και αναθεώρησης κακών αποφάσεων εξαρτάται από το πόσο καλά είμαστε σε θέση να κρίνουμε μόνοι μας αν ζυγίσαμε διεξοδικά τις επιλογές ή επιτρέψαμε στον εαυτό μας να αποσπαστεί η προσοχή μας κατά τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Αυτή η αυτογνωσία, την οποία οι ειδικοί συνήθως αναφέρουν ως ενδοσκόπηση, αποτελεί βασική προϋπόθεση για τον αυτοέλεγχο.
Εξέταση των υποκειμενικών αξιολογήσεων της επιλογής στο εργαστήριο
Η εμπιστοσύνη που έχουμε στις δικές μας αποφάσεις βασίζεται σε υποκειμενικές εκτιμήσεις αξιών, τις οποίες συνήθως κάνουμε αυτόματα και αδιαμφισβήτητα στο πλαίσιο της καθημερινής μας ζωής. Για να καταστεί δυνατή η συστηματική ανάλυση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί αυτή η διαδικασία, ο Polanía και η ομάδα του μελέτησαν τον τρόπο με τον οποίο τα πειραματόζωα αξιολογούν και επιλέγουν καθημερινά τρόφιμα.
Οι 35 συμμετέχοντες στη μελέτη κλήθηκαν αρχικά να αξιολογήσουν 64 προϊόντα από δύο ελβετικές αλυσίδες σούπερ μάρκετ. Τους παρουσιάστηκε μια εικόνα του κάθε προϊόντος στην οθόνη και ρωτήθηκαν πόσο θα ήθελαν να το φάνε στο τέλος του πειράματος. Στο δεύτερο μέρος του πειράματος, τα πειραματόζωα είδαν μια σειρά από εικόνες που έδειχναν ταυτόχρονα δύο προϊόντα. Σε κάθε περίπτωση, τους ζητήθηκε να επιλέξουν μία από τις δύο επιλογές — ντόνατ ή μήλο, πίτσα ή αχλάδι — και στη συνέχεια να αξιολογήσουν πόσο εμπιστοσύνη είχαν στην απόφασή τους.
Για να γίνει το πείραμα όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικό, οι συμμετέχοντες έπρεπε να φάνε τα προϊόντα μετά το πείραμα. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν έναν σαρωτή ματιών κατά τη διάρκεια τόσο της φάσης αξιολόγησης όσο και της φάσης λήψης αποφάσεων για να προσδιορίσουν αν οι συμμετέχοντες περνούσαν περισσότερο χρόνο κοιτάζοντας ένα από τα δύο προϊόντα, πόσο συχνά το βλέμμα τους μετατοπιζόταν από αριστερά προς τα δεξιά και πόσο γρήγορα έπαιρναν την απόφασή τους.
Η υψηλότερη προσπάθεια προσοχής οδηγεί σε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση
Χρησιμοποιώντας αυτά τα δεδομένα και ένα παρόμοιο σύνολο δεδομένων από μια άλλη ερευνητική ομάδα, ο Polanía μαζί με τον διδακτορικό του φοιτητή Jeroen Brus ανέπτυξαν ένα υπολογιστικό μοντέλο που μπορεί να προβλέψει υπό ποιες συνθήκες οι άνθρωποι θα έχουν εμπιστοσύνη – ή έλλειψη εμπιστοσύνης – στις αποφάσεις τους. “Ανακαλύψαμε ότι οι άνθρωποι είναι ιδιαίτερα πιθανό να έχουν κακό προαίσθημα για μια απόφαση, αν αναλογιστούν εκ των έσω ότι δεν έδωσαν αρκετή προσοχή στη σύγκριση των διαφορετικών επιλογών”, λέει ο Polanía.
Το μοντέλο χρησιμοποιεί τα μοτίβα των κινήσεων των ματιών των συμμετεχόντων για να προσδιορίσει πόση προσπάθεια κατέβαλαν πραγματικά για την αξιολόγηση και τη σύγκριση των διαφόρων προϊόντων. Κάποιος που παίρνει το χρόνο του και έχει πάντα στο στόχαστρό του και τις δύο επιλογές θεωρείται ότι έχει επενδύσει μεγάλη προσπάθεια προσοχής, ενώ εκείνοι που τείνουν να κολλάνε μόνο στη μία επιλογή και παραμελούν την άλλη θεωρείται ότι ήταν λιγότερο προσεκτικοί.
Ο καλύτερος τρόπος για να καταδείξουμε αυτά τα ευρήματα είναι να εξετάσουμε ένα παράδειγμα από την καθημερινή ζωή: αν προσθέσουμε απερίσκεπτα ένα ντόνατ στο καλάθι με τα ψώνια μας, ακόμη και αφού εκφράσαμε την πρόθεση να τρώμε πιο υγιεινά, και στη συνέχεια συνειδητοποιήσουμε ότι δεν σκεφτήκαμε καν τις πιο υγιεινές εναλλακτικές λύσεις, θα έπρεπε να έχουμε χαμηλή εμπιστοσύνη στην απόφασή μας και να την αναθεωρήσουμε. Αν, από την άλλη πλευρά, έχουμε συνείδηση ότι έχουμε εξετάσει προσεκτικά μια σειρά από πιο υγιεινά προϊόντα, αλλά στη συνέχεια αποφασίσαμε εναντίον τους επειδή απλώς θέλαμε το ντόνατ περισσότερο από ένα μήλο ή ένα αχλάδι, θα πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στην απόφασή μας.